Fréttir og tilkynningar

Sýning í Byggðasafni Vestfjarða 2012.  Texti Sigurður Pétursson sagnfræðingur

Spjöld sýningarinnar:

Að sleppa báðum fótum úr fjörunni

Tími: 1800-1900

Íslendingar horfðu um aldir á erlenda fiskimenn stunda veiðar á þilskipum á miðunum kringum landið. Sjálfir tóku þeir ekki skrefið úr árabátum á skútur fyrr en á 19. öld. Vestfirðingar voru í forystu þilskipaútgerðar. Flest skipin voru gerð út af kaupmönnum, sem réðu yfir fjármagni og stunduðu jafnframt saltfiskvinnslu, inn- og útflutning. Þilskipin stunduðu bæði hákarlaveiðar og þorskveiðar á handfæri. Hver veiðiferð gat tekið upp í nokkrar vikur. Þorskurinn var flattur og saltaður um borð, líkt og síðar var gert um borð í togurum. Með útgerð þilskipa safnaðist upp auðmagn í landinu og grundvöllur skapaðist fyrir þéttbýli á verslunarstöðum. Þilskipaútgerðin var fyrirrennari togaraútgerðar.

Botnvörpungar

Tími: 1880-1900

Bretar þróuðu botnvörpuveiðar á seglatogurum á Norðursjó. Gufuskip voru stundum notuð til að draga seglskipin, en síðar komu fram fyrstu gufuknúnu togararnir. Árið 1889 varð fyrst vart við breska togara á Íslandsmiðum. Alþingi brást við með því að banna botnvörpuveiðar innan 3ja mílna landhelgi, en yfirvöld gátu ekki framfylgt því. Breskir togarar færðu sig vestur með suðurströndinni og fundu fljótlega auðug kolamið á Faxaflóa.

Íslenskir fiskimenn kvörtuðu sáran undan yfirgangi breskra togara á bátamiðum. „Þeir haga sér eins og rándýr, sem ekki þekkja annað en náttúrulögmálið, rífa allt í sig, sem tönn á festir, meðan ekki kemur annað þeim máttarmeira,“ segir í blaðinu Ísafold árið 1896. Bresku togararnir sóttust fyrst og fremst eftir flatfiski og hentu oft öðrum fiski fyrir borð. Það var kallaður „tröllafiskur“, þegar íslenskir fiskimenn á árabátum fengu þorsk frá togurum.

Oft voru ráðnir íslenskir fiskiskipstjórar við hlið erlendra skipstjóra á fyrstu togarana við Ísland. Fiskiskipstjórarnir voru oftast skútuskipstjórar sem þekktu vel til veiðislóðarinnar.

 Togaraútgerð á Íslandi

1900-1918

Danskir, íslenskir og enskir fjármálamenn reyndu fyrir sér í togaraútgerð á Íslandi kringum aldamótin 1900. Allar tilraunirnar mistókust, en mikilvæg reynsla skapaðist. Það var loks með útgerð togarans Coot frá Hafnarfirði 1905-1908, sem ábatasöm togaraútgerð sannaði sig á Íslandi. Íslensk togaraútgerð tók stökk á næstu árum. Á þeim tíma voru gerðir út fimm togarar frá Vestfjörðum, þar á meðal Eggert Ólafsson frá Patreksfirði 1911-1913 og Jarlinn frá Ísafirði 1913-1916.

 Iðnbylting Íslendinga varð með útgerð togara og vélbáta. Togaraútgerð var fjárfrek og flest togarafélög voru hlutafélög, oft í eigu fyrrum skútumanna og skipstjóra. Arðurinn af togveiðum var margfaldur á við fyrri útgerðarhætti. Togararnir voru að veiðum allt árið. Á haustin veiddu þeir botnfisk, sem var ísaður til sölu í erlendum höfnum, á veturna var veitt í salt til fullvinnslu í landi og á sumrin stunduðu þeir síldveiðar.

 Erfiðleikar við útvegun aðfanga og kafbátahernaður Þjóðverja varð til þess að helmingur togaraflotans, 10 skip, voru seld úr landi árið 1917, en eftir stríðið 1914- 1918 voru keyptir nýir og stærri togarar.

 Togarabæir og togarakarlar

1919-1939

Togaraútgerðin flýtti þróun íslensks samfélagsins til nútíma með þéttbýlismyndun, stéttaskiptingu og bæjarmenningu. Reykjavík varð helsti togarabær landsins og þar var gróskan mest. Aukinn afli og tekjur fylgdu togaraútgerðinni og skipstjórar og útgerðarmenn reistu sér villur í gamla Vesturbænum og Þingholtunum.

 Togarahásetar stofnuðu Hásetafélag Reykjavíkur árið 1915. Félagið varð brjóstvörn verkalýðshreyfingarinnar á Íslandi. Matur og aðstaða um borð í togurum var öll miklu betri en á skútunum. Kjöt var á borðum upp á hvern dag og nóg af brauði og tei. Íslendingar tóku upp breska togarasiði og höfðu jafnvel jólaköku með kaffinu daglega. En vinnan var erfið og vökur miklar. Fyrstu vinnuverndarlög á Íslandi voru sett árið 1921, Vökulögin um 6 stunda lágmarkshvíld togaraháseta á sólarhring.

 Eftir 1920 komu nýrri og stærri togarar búnir öflugri vélum og spilum. Togararnir sóttu nú á dýpri mið eins og Halann út af Vestfjörðum. Það var mikið áfall þegar tveir togarar fórust með allri áhöfn, 67 mönnum, í Halaveðrinu 7. febrúar 1925.

 Á árunum 1925-1930 voru gerðir út 45-47 togarar á Íslandi. Hafnarfjörður, Patreksfjörður og Ísafjörður festu sig í sessi sem togarabæir ásamt Reykjavík. Stórhuga útgerð Ó. Jóhannesson og Co. á Patreksfirði vakti athygli á kreppuárunum, þegar flestar togaraútgerðir börðust í bökkum.

 Siglingar í stríðinu

Tími: 1940-1945

Þegar seinni heimsstyrjöldin braust út haustið 1939 hækkaði fiskverð og taprekstur togaranna snerist í gróða. Sigling með aflann yfir hafið til Bretlands var mjög áhættusöm á stríðsárunum. Um tíma fengu sjómenn sérstaka áhættuþóknun fyrir að sigla. Aðrir kölluðu það „hræðslupeninga“. En hættan var raunveruleg. Togarinn Vörður frá Patreksfirði varð fyrir árás þýskrar orustuflugvélar úti fyrir Vestfjörðum 24. ágúst 1942. Kastaði vélin að því sprengjum og skaut af vélbyssum. Heppni var að skipsverjar voru flestir nýkomnir inn í borðsal og sluppu allir nema einn, sem varð fyrir vélbyssuskotum og dó. Togaranum Reykjaborg var sökkt og komust aðeins tveir menn af. Alls fórust 225 Íslendingar af völdum stríðsins, nær allir á sjó.

 Þjóðin horfði bjartsýn fram á veg árið 1944 þegar Lýðveldið Ísland var stofnað. Lífskjör Íslendinga bötnuðu í stríðinu. Í upphafi stríðsins áttu Íslendingar 37 togara, en í lok þess voru 28 enn gerðir út. Endurnýjunar var þörf.

Nýsköpunartogarar

Tími: 1946-1965

Eftir stríðið var gert stórátak á vegum ríkisvaldsins í uppbyggingu togaraflotans. Nýir togarar streymdu til landsins á árunum 1947-1950. Flestir þeirra voru gerðir út af bæjarútgerðum eða hlutafélögum með aðild bæjarfélaga. Á Ísafirði var stofnað hlutafélag með aðild bæjarins og einstaklinga, sem gerði út tvo nýsköpunartogara, Ísborg og Sólborg. Á Patreksfirði héldu Vatneyrarbræður uppi merki einkaframtaksins og gerðu togarana, Ólaf Jóhannesson og Gylfa.

 Í stríðinu sátu íslenskir togarar einir að miðunum og fram um 1950 voru aflabrögð góð. Á næstu árum rann upp erfiðleikaskeið í togaraútgerð. Breskir og þýskir togarar sóttu aftur á Íslandsmið og aflinn dróst saman. Togararnir voru sendir á fjarlæg mið við Grænland og Nýfundnaland. Með minnkandi afla dróst hásetahluturinn saman og erfiðara varð að manna togarana. Dæmi voru um að menn væru „sjanghæjaðir“ í sex vikna túra á togara, beint af öldurhúsum Reykjavíkur.

 Gjaldeyrishöft og millifærslukerfi í sjávarútvegi bitnuðu hart á togaraútgerðinni. Togaraútgerð lagðist af á Vestfjörðum eftir 1965, þegar Gylfa BA var lagt. Tímabili síðutogaranna lauk.

 Skutttogaratíminn

Tími: 1970-2000

Með skuttogurum hófst nýtt tímabil í útgerðarsögu landsins. Árið 1974 voru 54 skuttogarar gerðir út á landinu og urðu yfir eitt hundrað þegar mest var. Þá voru skuttogarar í hverju plássi. Samhliða var mikil uppbygging í frystihúsum um allt land. Skuttogararnir báru hráefni að landi allt árið í hraðfrystihúsin, sem unnu fiskinn til útflutnings, til Bandaríkjanna, Bretlands, Japan og Sovétríkjanna. Mikill uppgangur varð í sjávarplássum, nýjar íbúagötur og jafnvel heilu íbúahverfin risu, svo sem Holtahverfið á Ísafirði. Áratuginn 1970-1980 fjölgaði íbúum Vestfjarða.

 Vestfirðingar nutu góðs af nálægðinni við gjöful þorskmið, en í kjölfar svartrar skýrslu um ástand þorskstofnsins 1975 voru veiðar takmarkaðar og kvótakerfi komið á 1983. Um sama leyti færðist fiskvinnsla að hluta út á sjó með frystitogurum. Minnkandi þorskafli, kvótakerfi, fækkun togara og starfa hafa sett mark sitt á samfélagþróun síðustu ára, einkum á Vestfjörðum. Nú er Ísafjörður eini bærinn á Vestfjörðum þar sem togaraútgerð er stunduð. Frystitogarinn Júlíus Geirmundsson ÍS er flaggskip vestfirska flotans.

Næstkomandi föstudag 8. ágúst kl. 16 verður harmonika nr. 200 afhent Harmonikusafni Ásgeirs S. Sigurðssonar formlega með viðhöfn í Turnhúsinu.
Ásgeir S. Sigurðsson og Messíana Marsellíusdóttir afhentu Byggðasafni Vestfjarða harmonikusafn sitt til varðveislu árið 2008. Á þeim tímapunkti voru hljóðfærin um 140 og hefur safnið vaxið jafnt og þétt síðan. Auk fjölda hljóðfæranna eru mörg þeirra einstök sem gerir safnið eitt af merkilegri söfnum landsins og jafnvel víðar.
Allir velunnarar safnsins eru velkomnir til þessa fagnaðar og þiggja veitingar og hlýða á hljómfagra harmonikutónlist Villa Valla og jafnvel fleiri.

Saltfiskveisla Byggðasafns Vestfjarða verður haldin 19. júlí að þessu sinni. Það var árið 2002 sem safnið efndi til fyrstu veislunnar og var það þá gert í tilefni af 150 ára afmæli Ásgeirsverslunar, en sú merka verslun hafði höfuðstöðvar sínar í Neðstakaupstað lengst af á meðan hún starfaði.

Saltfiskveislurnar hafa sem sagt verið verið fastur punktur í starsemi safnsins ár hvert í 12 ár og hefur notið mikilla vinsælda. Þar er fléttað saman dýrðlegum saltfiskréttum og hugljúfri tónlist. Um margra ára skeið var það hljómsveit undir stjórn Tómasar R. Einarssonar sem laðaði fram viðeigandi hryn með söngkonunni Jóhönnu V. Þórhallsdóttur og Villa Valla á nikku í framlínunni og var kölluð Saltfisksveit Villa Valla. Á síðasta ári var svo ákveðið að breyta til og fá fyrrum starfsmann safnsins, Valdimar Olgeirsson bassaleikara, til að setja saman hrynsveit í samkvæmið. Það gekk eftir með ljómandi góðum árangri og því ákveðið að halda sér við það fyrirkomulag. Auðvitað þarf hljómsveitin að bera viðeigandi nafn og var ákveðið að gefa henni nafnið Bacalaoband Valda Mósa í anda þýskra listamanna, sem léku lögin við vinnuna árum saman í ríkisútvarpinu, en það muna líklega ekki aðrir en þeir sem komnir eru yfir miðjan aldur. Í hljómsveitinni eru Valdimar Olgeirsson, sem leikur á kontrabassa, Halldór Smárason á píanó og harmónikku, Kristinn Gauti Einarsson á slagverk og um sönginn sér Lilja Björk Runólfsdóttir.

Saltfiskréttirnir voru fyrstu árin úr eldhúsum ýmissa bæjarbúa, var því tímabili lokað með útgáfu bókarinnar Veislurnar í Neðsta – saltfiskuppskriftir matgæðinga eldhússins heima, sem ætti að vera staðalbúnaður í öllum eldhúsum að auki fylgdi CD diskurinn Veislurnar í Neðsta með Saltfisksveit Villa Valla. Um árabil hefur verðlaunaeldhús Tjöruhússins séð um eldamennskuna auk þess hafa safnverðir séð um hefðbundna soðningu til að halda uðði heiðri hennar. Fyrir eldhúsi Tjöruhússins fara hjónin Magnús Hauksson og Ragnheiður Halldórsdóttir en frá þeim hefur engin farið með gaulandi garnir svo vitað sé. Sem sagt missið ekki af saltfiskveislunni í Turnhúsinu 19. júlí kl. 19.

Pantanir: 456 - 3299 & 896 - 3291